(Mel Schenck là kiến trúc sư người Mỹ nhập cư vào Việt Nam. Ông bắt đầu nghiên cứu về kiến trúc Việt Nam kể từ khi mới bắt đầu sống và làm việc tại đây từ năm 1971-1972. Nghiên cứu của ông được xuất bản thành sách (bằng Tiếng Anh): “Southern Vietnamese Modernist Architecture” bởi NXB Thế giới năm 2020 và minh họa bằng các bức ảnh kiến trúc của nhiếp ảnh gia Alexandre Garel. Bản Tiếng Việt của cuốn sách “Kiến trúc hiện đại Miền Nam Việt Nam – Dấu ấn bản địa giữa thế kỷ XX” được xuất bản năm 2021.)
Những cuộc cách mạng công nghiệp lan tỏa nhanh chóng toàn cầu tới khắp các nền văn minh, bởi vậy, kết quả là kiến trúc hiện đại cũng bắt đầu được quan tâm trên toàn thế giới. Người ta sáng tạo ra hàng loạt các phong cách theo chủ nghĩa hiện đại khác nhau để phù hợp với điều kiện của từng quốc gia. Các kiến trúc sư theo chủ nghĩa hiện đại không chỉ nổi lên ở châu Âu và Mỹ mà còn ở khắp mọi nơi.
Việc trở thành thuộc địa của Pháp vào giữa thế kỉ 19 đã cản trở sự phát triển tự nhiên của kiến trúc Việt Nam. Thực dân Pháp đã phá hủy phần lớn các kiến trúc truyền thống nội đô của Việt Nam để xây dựng kiến trúc cổ điển châu Âu của họ với mục tiêu phô trương sự thượng đẳng của nền văn minh Pháp và nô dịch người Việt phục vụ nền kinh tế vơ vét tài nguyên của đế quốc. Cho đến tận thập kỉ thứ ba của thế kỉ 20, các kiến trúc sư người Pháp vẫn tiếp tục khước từ chủ nghĩa hiện đại.
Một nghệ sĩ người Pháp và một nghệ sĩ Việt Nam đã cùng nhau thuyết phục Chính phủ Pháp thuộc địa thành lập cao đẳng mỹ thuật ở Hà Nội, và cuối cùng nó cũng ra đời vào năm 1925. Khoa kiến trúc ra đời trong trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương ở Hà Nội vào năm 1926. Những sinh viên học ở đây đến từ cả miền Bắc và miền Nam, và họ đều học về chủ nghĩa hiện đại bên cạnh kiến trúc truyền thống Việt Nam, phong cách Indochine và cả phong cách Tân cổ điển và Phục Hưng. Nguyễn Cao Luyện từ Hà Nội là một trong số những người thuộc khóa tốt nghiệp đầu tiên vào năm 1933 và có giấy phép thành lập văn phòng kiến trúc của người Việt năm 1939. Huỳnh Tấn Pháp từ Bến Tre, ở Đồng bằng sông Cửu Long, tốt nghiệp năm 1938 và mở văn phòng kiến trúc Việt Nam đầu tiên ở Sài Gòn vào năm 1941. Những kiến trúc sư người Việt đã phớt lờ các tư tưởng thuộc địa và trở thành những nhà kiến trúc hiện đại cũng như lãnh tụ cách mạng.
Kiến trúc hiện đại của Việt Nam
Ảnh hưởng của sự phát triển chủ nghĩa hiện đại ở Việt Nam đến từ xa bên ngoài. Khác với Campuchia, Trung Quốc và nhiều nước châu Á khác, không có một kiến trúc sư nước ngoài nào thiết kế công trình ở Việt Nam vào giữa thế kỉ 20. Trong khi Frank Lloyd Wright đã thiết kế hai công trình ở Nhật Bản và Le Corbusier còn thiết kế một bảo tàng lớn ở đây. (Frank Lloyd Wright và Le Corbusier là hai kiến trúc sư tiên phong trong kiến trúc hiện đại trên thế giới) Bởi vậy, các kiến trúc sư người Việt đã tự mình phát triển chủ nghĩa hiện đại Việt Nam.
Ở Cao đẳng Mỹ thuật Hà Nội, các sinh viên kiến trúc nghiên cứu kiến trúc truyền thống Việt Nam rất cặn kẽ. Họ hiểu rõ căn tính Việt Nam được thể hiện qua kiến trúc truyền thống như thế nào, đặc biệt là trong kiến trúc đình làng – nơi vừa thực hiện các hoạt động hành chính của làng, vừa để người dân thờ thành hoàng làng và vừa tổ chức các hoạt động văn hóa. Các sinh viên kiến trúc từ đó nhận ra rằng mình cần phải phát triển một kiến trúc mới phản ánh căn tính Việt Nam tương tự như vậy.
Chỉ có 147 người đăng ký chứng chỉ kiến trúc sư dưới chính quyền miền Nam tính đến năm 1975, và họ đều bị cuốn vào việc thiết kế các công trình lớn cũng như dinh thự của các gia đình giàu có. Nhưng sự lớn mạnh của tầng lớp trung lưu và nền kinh tế trong suốt những năm tháng chiến tranh đã tạo ra một nhu cầu lớn trong việc thiết kế nhà ở, đặc biệt là các shophouse (cửa hàng) ở thành thị và cả các ngôi nhà ở thôn quê.
Người dân đa số cần phải tự thiết kế nhà của mình. Ta có thể thấy kí ức của họ về kiến trúc truyền thống Việt Nam phản chiếu trong kiến trúc hiện đại Việt Nam ở những kiến trúc sư này và họ có thể lựa chọn căn tính Việt Nam theo khía cạnh mà họ muốn bộc lộ trong ngôi nhà của họ và cả trong căn tính của chính họ. Họ bởi vậy, mượn các ngôn ngữ kiến trúc từ các kiến trúc sư và áp dụng các ý tưởng đó trong nhà mình.
Bởi vậy kiến trúc hiện đại của Việt Nam không phải là thứ chủ nghĩa hiện đại nhạt nhẽo, vô hồn như các tòa cao tầng theo phong cách quốc tế (hình hộp, khung thép, tường kính) mà người ta vẫn thấy khắp nơi, kể cả trong khu trung tâm của Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh ngày nay. Năng lượng của tầng lớp trung lưu tại Việt Nam đã tạo ra một lối sống và căn tính rõ nét, và điều đó chính là đặc điểm cốt lõi của kiến trúc hiện đại của Việt Nam. Kiến trúc hiện đại của Việt Nam giữa thế kỉ 20 là kiểu kiến trúc đầy sức sống, thân thiện với con người cùng sự rành mạch cao độ về hình thái và kết cấu công trình. Kiến trúc Việt Nam khiêm tốn, nhưng tinh tế. Tuy nhiên, bản chất khiêm nhường của kiến trúc Việt Nam đồng hành cùng với sự sôi động của đời sống đất nước. Những kiến trúc sư của Việt Nam đã thành công trong việc nắm bắt sự phức tạp trong thiết kế các công trình theo chủ nghĩa hiện đại, thể hiện sự sôi động và mãnh liệt trong căn tính người Việt. Những giá trị của kiến trúc hiện đại Việt Nam vẫn tiếp biến đến tận ngày nay chừng nào người Việt còn bảo vệ và giữ gìn những công trình này và căn tính mà nó thể hiện.
Kiến trúc hiện đại vào giữa thế kỉ 20 của Việt Nam được hình thành trên những giá trị văn hóa và lịch sử của Việt Nam ý nghĩa cả ở thời điểm đó lẫn bây giờ. Nó cũng thích nghi tốt với khí hậu nhiệt đới và bền vững hơn rất nhiều những tòa tháp theo phong cách quốc tế nhan nhản khắp thế giới ngày nay.
Nhưng giờ đây, quá nhiều công trình kiến trúc giữa thế kỉ 20 đang bị phá hoại ngày càng nhanh. Căn tính của Việt Nam vì thế cũng bị cuốn trôi theo sự mất mát này. Người Việt nên tự hào về những thành tựu họ đạt được trong việc phát triển một phong cách kiết trúc phản ánh rõ ràng căn tính của mình.
Hãy dành chút thời gian nghiên cứu về kiến trúc này và chú ý tới những đóng góp của nó trong thành phố mà các bạn sống. Và cố gắng làm sao để thuyết phục những người xung quanh và các lãnh đạo về giá trị của kiến trúc này, để nó được bảo tồn, cũng như căn tính Việt Nam mà nó đại diện.
Những giá trị của kiến trúc hiện đại Việt Nam giữa thế kỉ 20 cũng thể hiện căn tính Việt Nam rõ rệt như kiến trúc truyền thống trong quá khứ, và nó vẫn tiếp tục thể hiện những mơ ước của Việt Nam và vị thế của nó trên trường quốc tế ở thời điểm hiện tại, trong kỉ nguyên thông tin.
